nadir bir nedendir.
ve erikin yaam dönemlerinde çeitli rolleri
olan yaklaik 1000 gen bulundurur. Hemofili
A, Duchenne ve Becker musküler distrofiler,
kirmizi-yeil renk körlüü, oküler albinizm ve
sensörinöral iitme kaybi, anhidrotik ektoder-
mal displazi ve ornitin transkarbamilaz eksik-
lii gibi iyi bilinen çok sayida pediatrik genetik
hastalik, X'e bali genlerdeki deiikliklerden
kaynaklanir. Ayrica, mental retardasyonla ilgili
60'tan fazla fenotipin (örn., frajil X sendromu)
lokusu X kromozomuna haritalanmitir, ancak
bunlarin az bir kisminda ilgili genler klonlan-
mitir.
li genlerin çou tarafindan kodlanan ürün
miktari kadinlar ve erkekler arasinda fark
göstermez. X'e bali genlerin ürünlerinin eit-
lenmesine dozaj kompenzasyonu denir ve dii
embriyonik geliiminin erken dönemlerinde
X kromozomlarindan birinin inaktivasyonuy-
la salanir. Bu inaktivasyon süreci rasgeledir,
dolayisiyla anneden ve babadan gelen X kro-
mozomlari embriyonun hücrelerinin yaklaik
yarisinda inaktif olacaktir. Bir X kromozomu
inaktive edildikten sonra hücrenin tüm ardil-
larinda ayni X kromozomu inaktif kalacaktir.
Dolayisiyla, normal kadinlarin tümünde en
az iki tip hücre bulunur (somatik mozaisizm),
birinde babadan gelen, dierinde de anneden
gelen X kromozomu aktift ir ve bu iki X kro-
mozomundan üretilen ürünler farkli olursa, bu
durum aikar olur.
X kromozomunun inaktivasyon merkezi adi
verilen bir bölgesinden balar ve bundan sonra
kromozom boyunca ilerler. X kromozomunun
inaktivasyonu tam deildir ve birkaç bölgedeki
genlerin transkripsiyonu inaktif X kromozo-
mundan da devam eder. Bu genlerin bazilari
Y kromozomu üzerindeki homologlarindan da
transkripsiyona urar, dolayisiyla diilerde her
iki X kromozomunun aktif kalmasiyla dozaj
kompenzasyonu idame edilir.
farkliliklar gösterir. Diiler belli bir lokustaki bir
hastalik alleli bakimindan homozigot mutant,
heterozigot veya homozigot normal olabilirler.
Erkeklerde sadece bir adet X kromozomu var-
allel için hemizigotturlar (hemi- "yarim"). Bir
erkek kalitim yoluyla resesif bir hastalik için
deiiklie urami bir allel alirsa, Y kromozo-
mu hastalik geninin etkilerini telafi edebilecek
normal bir allel taimadii için, hastaliktan et-
kilenecektir. Buna karilik, X'e bali dominant
durumlar erkeklerde de, kadinlarda da hastali-
a neden olur, çünkü deiiklie urami bir al-
lelden tek bir kopyanin varlii hastalik ekspres-
yonunun ortaya çikmasi için yeterlidir.
ler. Birincisi, sadece kadinlar hastalii oulla-
rina geçirebilirler; dier bir deyile, X'e bali
resesif durumlar için erkekten erkee kalitim
yoktur. kincisi, sadece taiyici (etkilenmemi)
kadinlarin yer aldii kuaklar "atlanmi kuak-
lar" olarak görünürler. Bu kuaklarda, taiyici
kadinlar etkilenmemi görünür ve erkeklere
anneleri tarafindan aktarilan X kromozomlari
normal allel tairlar. Etkilenmi bir baba hasta-
lii tüm kiz çocuklarina aktarir, onlar da orta-
lama olarak oullarinin yarisina aktarirlar.
hastaliin birtakim özelliklerini gösterebilirler.
Birinci mekanizmada, X kromozomunun inak-
tivasyonu her hücrede rasgele bir süreç olsa da,
bazen normal allel bulunduran X kromozomu
hastalik alleli taiyan X kromozomuna göre
daha büyük bir oranda inaktive edilir. Etkilen-
mi bu taiyici kadinlar "manifesting" heterozi-
gotlar olarak bilinir. Birçok hastalik için, bu ka-
dinlar etkilenmi erkeklere göre daha hafif bir
fenotip sergilerler. Örnein, hemofili A alleli
taiyan kadinlarin yaklaik %5'inde faktör VIII
düzeyleri hastaliin hafif bir formuna neden
olacak ekilde düüktür. kinci mekanizmada,
bazi kadinlarin sadece tek bir X kromozomu
vardir (yani Turner sendromu, bkz ileride), do-
oöullar¿na aktarabilirler. Babalar özelliöi tüm k¿zlar¿na aktar¿rlar.