12 TEMEL PATOLOJ‹ ¤i ve metabolik art›k birikimi olmas› nedeniyle izole hipoksinin neden oldu¤u hücre zedelenmesinden daha a¤›rd›r. durumlarda olan immünolojik reaksiyonlar hücre ve dokular› zedeleyebilirler. Bunun bir örne¤i ilaç ve proteinlere karfl› geliflen anaflaktik reaksiyondur. Vucuda ait, endojen antijenlere karfl› geliflen immünolojik reaksiyonlar ise otoimmün hastal›klara neden olurlar. 6. Beslenme dengesizli¤i.—Vücudun mikrogramdan grama kadar de¤iflen miktarlarda baz› aminoasitler, baz› ya¤ asitleri, vitaminler ve minerallerden oluflan 60’dan fazla organik ve inorganik maddeleri besinlerle almas› gerekir. Beslenme yetersizli¤i ya açl›k (starvasyon) durumunda oldu¤u gibi vitaminler ve tüm besinlerin eksikli¤i tarz›nda olabilir ya da tek bir besin veya vitamin eksikli¤i olabilir. Açl›k durumunda ortaya ç›kan protein ve besin eksikli¤i yayg›n doku hasar›na yol açabilir. Scurvy, pellegra ve beriberi gibi hastal›klarda ise mineral ve vitamin eksikliklerinin yol açt›¤› hasarlar görülür. Besinlerin eksikli¤i gibi gere¤inden fazla tüketilmeside önemli bir hücre zedelenmesi nedenidir. fiiflmanl›k ve fazla ya¤ tüketimi atheroskleroz ve di¤er bir çok hastal›¤a yatk›nl›¤a neden olur. 7. Genetik faktörler.—Tek bir genin eksikli¤i ya da yap›sal bozuklu¤u hastal›¤a neden olabilir. Genetik bozukluklar hücrede homeostaz›n düzenlenmesi, sentez, katabolizma, transport ve makromolekül sal›n›m› gibi bir çok alan› etkiler. Genetik de¤ifliklikler Down sendromunda oldu¤u gibi gözle görülür konjenital malformasyonlara yol açabildikleri gibi orak hücreli anemide Hb S’yi oluflturan aminoasit yer de¤ifltirmesi gibi moleküler düzeyde farkl›l›klarda yaratabilirler. Do¤ufltan olan metabolik depo hastal›klar› ve baz› neoplastik hastal›klar gibi say›s› giderek artan bir çok hastal›¤›n temelinde genetik de¤iflikliklerin rol oynad›klar› görülmektedir. 8. Oksijen eksikli¤i.—Hücre zedelenmesi ve ölümünün en önemli ve en çok karfl›lafl›lan nedenidir. Hücreler metabolik süreçleri için gerekli enerjiyi yaratmada oksijen kullan›rlar. Hücrelere ve dokulara kan yolu ile ulaflan oksijenin azald›¤› hipoksi durumunda hücre homeostazda kalmas› için gerekli enerjiyi yaratamaz ve substratlar›n› yeterli flekilde metabolize edemez. Bu da hücre zedelenmesi ile sonlan›r. Kan yolu ile hücrelere yaln›zca oksijen sa¤lanmas›ndaki yetersizlik olan izole hipoksi ilerlemifl akci¤er hastal›klar›, siyanotik konjenital kalp hastal›klar› yan›s›ra kan›n oksijen tafl›ma kapasitesinin azald›¤› fliddetli anemiler ve karbon monoksihemoglobin oluflturarak oksijenin hemoglobine ba¤lanmas›n› engelleyen karbon monoksit zehirlenmesi gibi durumlarda görülür. Hipoksinin önemli nedenlerinden biri olan iskemi hücreler ve dokuyu besleyen arterin emboli, trombus, atherom plaklar› ile t›kanmas›, d›fltan bas› ile daralmas› ya da travma sonucu kesilmesi gibi durumlarda görülür. Böylece damar›n besledi¤i alana oksijen yan›s›ra hücre metabolizmas› için gerekli substratlarda sa¤lanamaz ve metabolizma sonu oluflan zararl› art›klar dokudan uzaklaflt›r›lamaz. ‹skemi s›ras›nda oluflan hücre zedelenmesi oksijen yetersizli¤ine ek olarak substrat yetersizli- HÜCRE ZEDELENMES‹N‹N MEKAN‹ZMALARI Hücrelerin zedeleyici etkenlere karfl› yan›t› etkenin tipi, süresi ve fliddeti gibi etkene ba¤l› faktörlere göre farkl› olabilece¤i gibi hücre ve dokular›n iç özelliklerine görede de¤iflir. Örne¤in k›sa süreli hipoksi ya da düflük dozda kimyasal toksin geri dönüflümlü zedelenmeye yol açarken daha uzun süreli hipoksi ya da yüksek dozda kimyasal toksin hücrenin ölümüne neden olabilir. Hücrelerin ayr›mlaflma derecesi, bölünme ve ço¤alma özellikleri, hormonal durumlar›, metabolik gereksinimleri gibi bir çok içsel özellikleri zedelenmeye karfl› verecekleri yan›t› olumlu ya da olumsuz yönde etkiler. Örne¤in hepatositler ve pankreas asinus hücreleri gibi metabolik olarak aktif olan hücreler zedelenmeye karfl› daha hassast›rlar. Genetik olarak hücrede baz› enzimlerin fazlal›¤›, eksikli¤i ya da yoklu¤u zedeleyici etkene karfl› duyarl›l›k yaratabilir. Örne¤in iki kifliye ayn› konsantrasyonda karbon tetraklorür verildi¤inde ayn› doz birinde hiç etki yapmazken di¤erinde toksik zedelenme ve ölüme yol açabilir. Bunun nedeni karbontetraklorürü toksik ürünlere çeviren hepatik enzimlerin iki kiflide farkl› oranlarda bulunmas› olabilir. Baz› ajanlar›n hücre zedelenmesine yol aç›fl mekanizmalar› oldukça iyi anlafl›lm›flt›r. Zedelenme oda¤›n›n tam olarak belirlendi¤i bu ajanlara sitokrom oksidaz› inhibe eden siyanid, sitrik asit siklusunu etkileyen floroasetat gibi kimyasal maddeler ve salg›lad›klar› fosfolipazlar ile hücre zarlar›n› parçalayan klostridium perfringes gibi baz› anaerobik bakteriler örnek olabilir. Buna karfl›n hipoksi, kimyasal maddeler, enfeksiyöz ajanlar, genetik bozukluklar gibi çok çeflitli etkenlerin hücrede zedelenme ve ölüme neden olacak biyokimyasal etki mekanizmalar› ve hücrenin hangi metabolik süreçlerini ve yap›sal elemanlar›n› etkiledikleri tam olarak anlafl›lm›fl de¤ildir. Ancak çok say›da ve farkl› etkenlerin hücrede oluflturduklar› biyokimyasal ve moleküler de¤iflikliklerin analizi sonucunda hücre içi belirli sistemlerin etkilenmelerinin hücre zedelenmesi ve ölümü sürecinde önemli olduklar› görülmektedir. Hücre içi iyon ve protein konsantrasyonu hücre d›fl›ndan çok farkl›d›r. Hücre içi ve d›fl› aras›nda bariyer oluflturan plazma zar› aktif ve pasif mekanizmalarla hücre içi ve d›fl› konsantrasyon farkl›l›klar›n›n korunmas›n› sa¤lar. Hücre zarlar›nda zedelenmenin erken döneminde seçici geçirgenli¤in kaybolmas› ve daha sonra yap›sal defektlerin oluflmas› zedelenme formlar›n›n hemen tamam›nda görülen ortak bir özelliktir. Hücrenin ve organellerinin iyonik ve ozmotik dengesini sürdürmesini sa¤layan hücre zarlar›n›n bütünlü¤ünün korunmas› hücrenin canl› kalabilmesi için kritik önem tafl›r. Hücreler zarlar›n›n bütünlü¤ünü koruyamad›klar› noktada geri dönüflümsüz olarak zedelenir ve ölürler. Hücre zar› iskemik- hipoksik zedelenme k›sm›nda ay-