BÖLÜM 1 HÜCRE ZEDELENMES‹ VE HÜCRE ÖLÜMÜ 11 hücrelerin yan›t verme paternleri hastal›klar›n temelini oluflturur. Normal bir hücre genetik yap›s›n›n elverdi¤i ölçüde d›fl ortam›nda fizyolojik s›n›rlarda oluflan de¤iflikliklere karfl› yap›sal ve fonksiyonel bütünlü¤ünü etkili bir biçimde korumaya çal›fl›r. Hücrenin bu flekilde dengede kalmas›na homeostazis denilir. Hücre fizyolojik s›n›rlar d›fl›nda (normalde karfl›laflt›¤›ndan daha fliddetli ya da zay›f ya da daha uzun süreli) fizyolojik uyar› ya da patolojik uyar› ile karfl›laflt›¤›nda, kendi iç özellikleri ve uyar›n›n cinsi, süresi ve fliddeti gibi faktörlere ba¤l› olarak, ya yeni durumuna uyum (adaptasyon) sa¤lar ya da akut olarak zedelenir. Hücreler öldürücü olmayan uyar›c›larla sürekli etkilendiklerinde, kronik, geri dönüflümlü zedelenme formu olarak da kabul edilen atrofi, hipertrofi, metaplazi, displazi ve hücre içi madde birikimi gibi yan›tlarla uyum sa¤larlar. Örne¤in uzun süre kullan›lmayan iskelet kas› hücrelerinin boyutu küçülür (atrofi), bunun aksine afl›r› kullan›lan kas hücrelerinin boyutu artar (hipertrofi). Bu yan›tlar bir sonraki bölümde anlat›lacakt›r. Hücrede, hücrenin normal homeostazda kalma ve adaptasyon kapasitesini aflan ya da adaptasyonuna izin vermeyen etkenlerle karfl›laflt›¤›nda, ortaya ç›kan yap›sal ve fonksiyonel bozukluklara hücre zedelenmesi denilir. Zedelenme hücrenin iç yap›s› ve etkenin özelliklerine ba¤l› olarak geri dönüflümlü (reversible) ya da geri dönüflümsüz (irreversible) olur. Geri dönüflümlü zedelenme denildi¤inde zedelenmeye yol açan etken ortadan kalkt›¤›nda, hücrenin normal yap› ve ifllevini kazanmas› anlafl›l›r. Örne¤in kalbi besleyen koroner arterler 30 dakikadan daha k›sa bir süre ba¤lan›r ve bu süreyi aflmadan damarlar aç›l›p kalbin yeniden kanlanmas› sa¤lan›rsa, kalp kas›nda olan tüm morfolojik ve fonksiyonel de¤ifliklikler normale dönebilir. Geri dönüflümsüz zedelenme ise hücre ölümü ile sonlan›r. Hücre ölümünün morfolojisi ve mekanizmas› farkl›l›klar gösteren iki esas tipi vard›r: Apoptoz ve nekroz. Bu iki hücre ölümü tipinin etyolojileri, morfolojileri ve mekanizmalar› bu bölümde ayr›nt›l› olarak anlat›lacakt›r. Zedelenmeye karfl› oluflan hücre yan›t tipleri Tablo 1’de görüldü¤ü gibi klasifiye edilebilir. Tablo 1. Zedelenmeye karfl› olan hücresel yan›tlar Akut hücre zedelenmesi Geri dönüflümlü zedelenme Geri dönüflümsüz zedelenme ve hücre ölümü Nekroz Apoptoz Kronik, geri dönüflümlü hücre zedelenmesi Adaptasyon Hücre içi birikimler (protein, lipit, karbonhidrat vb.) Atrofi, hipertrofi, hiperplazi, metaplazi, dizplazi HÜCRE ZEDELENMES‹N‹N NEDENLER‹ Hücre zedelenmesine pek çok etken neden olabilir. Bu etkenlerin bafll›calar› belirli gruplar içerisinde toplanabilirler: 1. Fiziksel etkenler.—Bunlar aras›nda mekanik travmalar, yan›k ve donma ile sonlanan afl›r› ›s› de¤ifliklikleri, atmosfer bas›nc›ndaki afl›r› de¤ifliklikler ve elektrik floku say›labilir. 2. Kimyasal maddeler ve ilaçlar.—Bu gruba pek çok madde girebilir. Glukoz ve tuz gibi basit kimyasallar vücutta bulunduklar› fizyolojik s›n›rlar afl›ld›¤›nda hücreleri direkt olarak ya da hücrenin elektrolit dengelerini bozarak zedeleyebilirler. Oksijen bile yüksek konsantrasyonlar- da toksik olabilir. Endüstrileflme ve kentleflme süreci içerisinde giderek artan hava kirlili¤ine yol açan sülfür dioksit, karbon monoksit gibi çeflitli maddeler, çevresel ve mesleksel hastal›k risk faktörü oluflturan asbestoz, silica, berillium gibi inorganik maddeler yine hücre zedelenmesine neden olurlar. Toprakta ve duvar boyalar›nda bulunan kurflun vücutta birikerek toksik dozlara ulaflabilir. Zehir olarak bilinen arsenik, siyanid ve civa tuzlar› gibi maddelerin çok küçük dozlar› hücre ölümüne yol açabilir. Öte yandan tedavi amaçl› kullan›lan bir çok kimyasal madde ve ilaçlar yüksek dozlarda hücreleri zedeleyebilirler. Baz› kimyasal maddeler vücuda al›nd›klar› flekilleriyle zedeleyici olabilirken baz›lar›n›n vücutta oluflan metabolizma ürünleri zedeleyici olabilir. 3. Radyasyon.—Ultraviole ›fl›nlar hücreler aras› ba¤lant›lar› bozarak günefl yan›klar›na neden olabilirler. Ultrasound, mikrodalga ve lazer enerjilerini kapsayan ionize olmam›fl radyasyon ise atom ve moleküllerin vibrasyon ve rotasyonuna yol açar. Bu da sonuçta termal enerjiye dönüflür. Bu tür radyasyon evlerde kullan›lan mikrodalga f›r›nlar, radar ve televizyonlar, metallerin eritilmesi gibi endüstride kullan›lan bir çok araçta yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bunlar›n yanl›fl kullan›m› deri yan›klar›na neden olabilir. ‹yonize radyasyon hücrelerdeki molekülleri ya direk olarak etkileyip molekül ve atomlar›n iyonizasyonuna neden olabilir ya da kritik önemde hücre komponentleri ile etkileflen serbest radikal oluflumuna neden olabilir. Bu tür radyasyonun DNA’ya olan etkisi nedeni ile h›zl› bölünen kemik ili¤i ve gastrointestinal mukoza epitel hücreleri radyasyona daha duyarl›d›rlar. 4. Mikrobiyolojik ajanlar.—Virüsler, riketsiyalar, bakteriler, funguslar ve parazitler gibi tüm mikrobiyolojik ajanlar hücre zedelenmesine yol açabilirler. Örne¤in baz› bakteri ve funguslar›n salg›lad›¤› toksinler ve enzimler hücrenin metabolizmas›n› inhibe ederler ve hücresel yap›lar› eritebilirler. Virüsler hücrenin metabolizmas› için gerekli enzimlere ortak olurlar ve bunlar› kendi ço¤almalar› için kullan›rlar. Bu flekilde hücrenin devaml›l›¤› için gerekli protein, lipit ve nükleik asit yap›m›n› engellemifl olurlar. 5. ‹mmünolojik reaksiyonlar.—‹mmün sistem mikrobiyolojik ajanlara karfl› vücudu korumakla birlikte baz›