362 B Ö L Ü M 10 Kan Damarları YÜKSEK BASINÇ DÜŞÜK BASINÇ Lümen Lümen Aort Adventisya İntima Medya Büyük boy ven İntima İnternal Medya Adventisya elastik lamina Orta boy ven Müsküler arter Lümen Adventisya Venül Arteriol Medya İntima Perisitler KAN BASINCI KONTROLÜ Postkapiller venül Kapiller Endotel hücresi GAZ VE BESİN DEĞİŞİMİ İntima Medya Adventisya Resim 10.1 Damarların bölgesel özellikleri. Tüm damarlar aynı genel bileşenlere sahip olsa da çeşitli tabakaların kalınlıkları ve içerikleri hemodinamik kuvvetlerin ve doku gereksinimlerinin bir fonksiyonuna bağlı olarak değişiklik gösterir. yük ve orta çaptaki damarlarda adventisyadaki küçük arterioller (bunlara vasa vasorum denir – tam anlamıyla “damarların damarları”) medyanın dış yarısı ila üçte ikisini besler. • Damar Organizasyonu Çapları ve yapılarına göre arterler üç tipe ayrılır: • Büyük elastik arterler (örn. aort, arkus damarları, iliak ve pulmoner arterler). Bu damarlarda medya tabakası boyunca elastik lifler ile düz kas hücreleri bir arada bulunur; medya sistol sırasında genişler (her bir kalp kasılmasının bir kısım enerjisini depolayarak) ve kanı daha aşağı yöne göndermek için diyastolde geri çekilime uğrar. Yaş ilerledikçe ve/veya diyabet ve hipertansiyon gibi hastalıklara bağlı olarak, elastikiyet kaybedilir; damarlar distal organlara yüksek arteriel basınçları aktaran “sert borulara” dönüşür ya da dilate ve yırtılmaya uygun genişlemiş (ektatik) hale gelir. • Orta çaplı müsküler arterler (örn. koroner ve renal arterler). Bu damarlarda medya tabakası esas olarak düz kas hücrelerinden oluşur, elastin sadece internal ve eksternal elastik laminada bulunur. Medyadaki düz kas hücreleri lümen etrafında dairesel ya da spiral tarzda yerleşmiştir ve bölgesel kan akımı, otonom sinir sistemi ve yerel metabolik etmenlerin (örn. asidoz) denetimi ile sağlanan düz kas kontraksiyonu (vazokonstriksiyon) ve gevşemesi (vazodilatasyon) ile düzenlenir. Endotel hücreleri de örneğin, nitrik oksit (NO, vazodilatasyona neden olur) ya da endotelin (vazokonstrüksiyona neden olur) salgılayarak arterin düz kas hücre tonusunu ayarlar. Küçük arterler (2 mm ya da daha küçük çaptakiler) ve arterioller (20 ila 100 μm çaptakiler); organların bağ dokusu içindeki damarlardır. Bu damarlardaki medya tabakası başlıca düz kas hücrelerinden oluşur. Arterioller kan akımı direncinin düzenlendiği alanlardır. Arteriollerden geçiş esnasında basınç düştüğünden, kan akım hızı keskin olarak azalır ve akım pulsatil halden çıkarak sabit bir hal alır. Sıvı akımına karşı direnç, çapın dördüncü kuvvetiyle ters orantılı olduğundan (yani, çapın yarıya düşürülmesi direnci 16 kat artırır) arteriol lümen çapındaki küçük değişikliklerin kan basıncına büyük etkisi vardır. Kapillerlerin lümen çapları eritrositlerinkinden (7-8 μm) biraz daha küçüktür. Bu damarlar endoteyal hücreler ile döşelidir ve düz kas hücresi benzeri hücreler olan perisitler ile kısmen çevrilidir. Toplu halde kapiller yataklar çok büyük bir toplam kesit alanına ve düşük kan akım hızına sahiptir. İnce duvarları ve yavaş akımları ile kapillerler kan ve dokular arasında diffüzyona uğrayabilen maddelerin hızlı değişimi için çok uygundurlar. Pek çok dokunun kapiller ağı, zorunlu olarak çok zengindir, çünkü oksijen ve besin maddelerinin diffüzyonu 100 μm’nin ötesinde etkili değildir; metabolik olarak aktif olan dokular ise (örn. kalp) en yüksek kapiller yoğunluğa sahiptir. Venler kapiller yataklardan kanı post-kapiller venüller olarak alır, bunlar da toplayıcı venülleri oluşturmak için anastomozlaşır ve giderek daha büyük venleri oluştururlar. İnfla-