322 B Ö LÜ M 8 Çevresel ve Beslenme ile İlgili Hastalıklar BEYİN • Erişkin - dirençli • Embriyonik–nöron ve glial hücrelerin destrüksiyonu (haftalar–aylar) DERİ • Eritem, ödem (erken) • Pigmentasyon bozuklukları (haftalar – aylar) • Atrofi, kanser (aylar – yıllar) AKCİĞERLER • Ödem • ARDS • İnterstisyel fibrozis (aylar – yıllar) LENF NODLARI • Akut doku kaybı • Atrofi ve fibrozis (geç) GASTROİNTESTİNAL KANAL • Mukozal hasar (erken) • Ülserasyon (erken) • Duvarda fibrozisi (geç) skar dokusu ve adezyonların oluşumuna yol açar (Bölüm 3’e bakınız). Daha önce de belirtildiği gibi, iyonizan radyasyon vasküler hasara ve buna bağlı olarak doku iskemisine neden olur. Vasküler hasar, iyonizan radyasyon ile doku kök hücrelerinin öldürülmesi ve inflamatuar reaksiyonu tetikleyen sitokinlerin ve kemokinlerin salınması, fibroblast aktivasyonuna ve radyasyon kaynaklı fibrozis gelişimine katkıda bulunur. M O R F O LO J İ Radyant (ışıyan) enerji hasarından ölmeden kurtulan hücreler, delesyon, kırılma, translokasyon ve parçalanma (fragmantasyon) dahil olmak üzere kromozomlarda çok çeşitli yapısal değişiklikler gösterir. Mitotik iplikçikler düzensizleşebilir. Anöploidi ve poliploidi görülebilir. Nükleer şişme ve kromatinde yoğunlaşma ve kümelenme izlenebilir. Nükleer membranda kopmalar olabilir. Apoptoz görülebilir. Birden fazla nukleuslu veya pleomorfik nukleuslu dev hücreleri içeren anormal nükleer morfolojili hücreler oluşabilir ve yıllarca görülmeye devam edebilir. Aşırı yüksek radyant enerji doz seviyelerinde, nükleer piknoz gibi hücre ölümünün göstergesi olan özellikler hızla ortaya çıkar. Radyant enerji, DNA ve nukleusları etkilemesinin yanısıra sitoplazmik şişme, mitokondrial bozulma ve ER dejenerasyonu dahil olmak üzere, çeşitli sitoplazmik değişikliklere neden olabilir. Plazma membranında kopmalar ve fokal defektler görülebilir. Hücre pleomorfizmi, dev hücre oluşumu, nükleer değişiklikler ve mitotik figürler, radyasyon hasarı olan hücreler ve kanser hücreleri arasında histolojik benzerlikler, kanser rekürensi veya devamlılığını araştıran patologlar için oldukça zorlayıcı bir problem yaratır. Radyasyona maruz kalmış dokularda, ışık mikroskopik düzeyde vasküler değişiklikler ve fibrozis belirgindir (Resim 8.15). Işınlama sürecinin hemen sonrasında damarlarda dilatasyon görülebilir. Bir süre geçtikten sonra veya daha yüksek dozlarda, endotel hücrelerinde şişme ve vakuolizasyon gibi dejeneratif değişiklikler veya kapillerler ve venüller gibi küçük damar duvarlarında nekroz bile görülebilir. Etkilenen damarlar rüptüre olabilir ya da trombozis gelişebilir. Daha geç dönemde ise ışınlanmış damarlarda endotel hücre proliferasyonu ve media tabakasının kalınlaşması ile kollagende hyalinizasyon görülür ve bu da vasküler lümende belirgin daralma veya obliterasyona neden olur. Bu süreçte ışınlanan alanda genellikle skar ve kontraksiyona neden olan interstisyel kollagen artışı belirginleşir. GONADLAR • Testis (destrüksiyon) Spermatogonya Spermatidler Sperm • Overler (destrüksiyon) Germ hücreleri Granuloza hücreleri • Gonadların atrofi ve fibrozisi (geç) KAN VE KEMİK İLİĞİ • Trombositopeni • Granülositopeni • Anemi • Lenfopeni Resim 8.16 Radyasyon hasarının başlıca morfolojik sonuçlarına genel bakış. Erken değişiklikler saatler ila haftalar arasında ortaya çıkar; geç değişiklikler aylar veya yıllar içinde ortaya çıkar. ARDS, Akut respiratuar distres sendromu. Organ Sistemlerine Etkiler Resim 8.16 radyasyon hasarının ana sonuçlarını göstermektedir. Daha önce de belirtildiği gibi en hassas organlar ve dokular gonadlar, hematopoetik ve lenfoid sistem ile Gİ kanal mukozasıdır. Çeşitli organlarda akut radyasyona maruz kalmanın etkileri için tahmini eşik dozları Tablo 8.7’de gösterilmiştir. Hematopoetik ve lenfoid sistemlerde meydana gelen değişiklikler, iyonizan radyasyona çevresel veya mesleki maruziyetin neden olduğu kanserler ile birlikte aşağıda özetlenmiştir: • Hematopoetik ve lenfoid sistem. Hematopoetik ve lenfoid sistemler radyasyon hasarına son derece duyarlıdır ve bu nedenle, özellikle değinilecektir. Yüksek dozlarda ve geniş alanlara uygulanan radyasyondan saatler sonra lenfoTablo 8.7 Spesifik Organlar Üzerindeki Akut Radyasyon Etkilerinin Tahmini Eşik Dozları Sağlığa Etkileri Geçici sterilite Hematopoezin baskılanması Geri dönüşlü deri etkileri (örn. eritem) Kalıcı sterilite Geçici saç kaybı Kalıcı sterilite Katarakt Organ/ Yapı Testisler Kemik iliği Deri Overler Deri Testis Lens (göz) Doz (Sv) 0.15 0.50 1.0-2.0 2.5-6.0 3.0-5.0 3.5 5.0 Erken Erken