Bir uyar>ya adaptasyon yan>t>n>n s>n>rlar> afl>l>rsa veya belli
kimi durumlarda hücre, zedeleyici bir etken veya stresle karfl>-
lafl>rsa; kabaca hücre zedelenmesi olarak adland>r>lan bir olay-
lar dizisi bafllar. Belli bir noktaya kadar hücre zedelenmesi ge-
ri dönüfllüdür; ancak, uyar> devam ederse veya bafllang>çtan
beri yeterince fliddetli ise, hücre "geri dönüflü olmayan nokta-
ya" gelir ve geri dönüflsüz hücre zedelenmesinin ard>ndan
hücre ölümü gerçekleflir. Adaptasyon, geri dönüfllü zedelen-
me ve hücre ölümü; hücrenin normal ifllev ve yap>s>n>n ilerle-
yici bozuklu¤unun evreleri olarak kabul edilebilir (bak>n>z fie-
kil 1-1). Örne¤in, kalp kas>, artan hemodinamik yüklere önce
irileflerek uyum sa¤lar. Kalp kas>n>n kanlanmas> gereksinmeyi
karfl>layacak düzeyde de¤ilse; kas, geri dönüflsüz olarak zede-
lenir ve hücre ölümü gerçekleflir (fiekil 1-2).
Hücre zedelenmesinin son aflamas> olan hücre ölümü, her-
hangi bir doku veya organda hastal>k oluflmas> sürecindeki en
önemli olaylardan biridir. Bu durum, aralar>nda iskemi (kan ak>-
m> olmay>fl>), infeksiyon, toksinler ve ba¤>fl>kl>k reaksiyonlar> da
olan çeflitli nedenlerden kaynaklan>r. Hücre ölümü ayn> zaman-
da; embriyogenezin, organ gelifliminin, homeostaz>n sürdürül-
mesini normal ve olmazsa olmaz bir parças> ve kanser tedavisi-
nin amac>d>r. Hücre ölümünün iki temel paterni, nekroz ve
apoptozdur. Nekroz, iskemi ve kimyasal zedelenme gibi anor-
mal stresler sonras>nda oluflan hücre ölümüdür ve her zaman
patolojiktir. Apoptoz, hücrenin kendi içinden kontrol edilen
bir intihar program>n>n etkinleflmesi ile gerçekleflir. Bunda
amaç, embriyogenez s>ras>ndaki veya hormon düzeyinin düfl-
mesi ile involusyona u¤rayan hormona duyarl> dokulardaki gibi
çeflitli fizyolojik süreçlerde istenmeyen hücrelerin ortadan kal-
d>r>lmas>d>r. Hücrelerin onar>lamayacak düzeyde zedelendi¤i,
özellikle de bunun nükleer DNA'y> etkiledi¤i baz> patolojik du-
rumlarda da apoptoz görülür. Hücre ölümünün bu farkl> yolla-
r> ile ilgili ayr>nt>lar> bu bölümde daha sonra ele alaca¤>z.
De¤iflik türde stresler hücre ve dokularda uyum, hücre ze-
delenmesi ve ölüm d>fl>nda de¤iflikliklere neden olabilirler (ba-
k>n>z Tablo 1-1). Ölümcül düzeyin alt>nda veya kronik uyar>lar
ile karfl>laflan hücreler, zedelenmeyip birtak>m subselüler de-
¤ifliklikler sergileyebilirler. Hücrelerdeki metabolik de¤ifliklik-
lere proteinler, lipidler ve karbohidratlar gibi baz> maddelerin
hücre içi birikimleri efllik edebilir. Ço¤u kez, kalsiyumun
hücre ölümü olan yerlerde birikmesiyle patolojik kalsifikas-
yon meydana gelir. Son olarak, hücre yafllanmas>na da, karak-
teristik morfolojik ve ifllevsel de¤ifliklikler efllik eder.
Bu bölümde, önce hücrelerin streslere nas>l uyum sa¤la-
d>klar>; sonra, hücre ölümü dahil akut hücre zedelenmelerinin
nedenleri, mekanizmalar> ve sonuçlar> üzerinde duraca¤>z. En
son olarak, ölümcül olmayan uyar>larla oluflan subselüler (hüc-
re alt>) de¤ifliklikler, hücre içi birikimler, patolojik kalsifikas-
yon ve hücre yafllanmas>n> ele alaca¤>z.
Büyüme ve Diferansiyasyona Hücresel Adaptasyonlar
Hücreler, afl>r> çal>flma ve d>fl uyar>lara hiperplazi veya hi-
pertrofi ile; besin maddelerinin ve büyüme faktörlerinin azal-
mas>na atrofi ile yan>t verirler. Baz> durumlarda, hücreler bir
tipten di¤erine dönüflürler; bu sürece de metaplazi denir. Ki-
mi uyumlar, yan>t veren hücrelerin kendileri veya çevrelerin-
deki hücreler taraf>ndan üretilen faktörlerin do¤rudan etkisiy-
le gerçekleflir. Bir k>sm>, de¤iflik de¤iflik hücre yüzeyi reseptör-
lerinin ve hücre içi sinyal iletimi yollar>n>n aktivasyonu ile olu-
flur. Uyumlar; kas hücrelerinin artan fiziksel gereksinmeye ya-
n>t>nda oldu¤u gibi, hedef hücrelerin yeni proteinler üretme-
leri ile veya endometriyumun östrojenlere yan>tlar>nda oldu¤u
gibi, hücre proliferasyonunun tetiklenmesi ile meydana gele-
bilir. Uyumlar, kronik inflamasyon ve fibrozisde de¤iflik tipler-
de kollagenler ve ekstraselüler matriks proteinleri üreten hüc-
relerde oldu¤u gibi, hücrelerin bir tür protein yerine di¤erini
üretmeleri veya bir proteini afl>r> miktarda üretmeye bafllama-
lar> ile de olabilir (Bölüm 2 ve 3).
5
BÖLÜM 1
Hücresel Adaptasyonlar, Hücre Zedelenmesi ve Hücre Ölümü
fiEKStres ve zedeleyici uyaranlara karfl> hücresel yan>t>n evre-
leri.
De¤iflen fizyolojik uyar>lar:
Hücresel adaptasyonlar:
· Artm>fl gereksinim, artm>fl gelifltirici (trofik) uyar> (örn., büyüme faktörleri, hormonlar)
· Hiperplazi, hipertrofi
· Azalm>fl besinler, uyar>
· Atrofi
· Kronik irritasyon (kimyasal veya fiziksel)
· Metaplazi
Azalm>fl oksijen; kimyasal zedelenme; mikrobiyal infeksiyon
Hücre zedelenmesi:
· Akut ve kendini s>n>rlayan
· Akut geri dönüfllü zedelenme
·
· Geri dönüflsüz zedelenme
hücre ölümü
Nekroz
Apoptoz
· Hafif kronik zedelenme
· Çeflitli organellerdeki subselüler de¤ifliklikler
Genetik veya akkiz (edinsel, kazan>lm>fl) metabolik de¤iflimler
Hücre içi birikimler; kalsifikasyonlar
Kümülatif subletal zedelenme ile birlikte uzam>fl yaflam süresi
Hücresel yafllanma
TABLO 1-1
Zedelenmeye Karfl> Hücresel Yan>tlar
Zedelenmeyi Oluflturan Uyaran>n Özelli¤i ve fiiddeti
Hücresel Yan>t
NORMAL HÜCRE
(homeostaz)
ADAPTASYON
HÜCRE ZEDELENMES<
HÜCRE ÖLÜMÜ
Stres, artm>fl
gereksinim
Zedeleyici
uyaran
Adaptasyon
gösterememe